رسانه‌ها در دوران بحران، قدرت فوق‌العاده‌ای در شکل‌دهی به واکنش‌های جامعه و تعیین سطح تاب‌آوری اجتماعی دارند. با اتخاذ رویکردی مسئولانه، اخلاق‌مدار و سازنده، رسانه‌ها می‌توانند به منبعی ارزشمند برای آمادگی، آرامش، همبستگی و بازیابی جامعه در برابر حوادث و بلایا تبدیل شوند.
فهرست عناوین
نقش رسانه‌ها در ارتقاء یا تضعیف تاب‌آوری اجتماعی در بحران: تحلیلی بر محتوای رسانه‌ای و تأثیر آن بر واکنش‌های جامعه
در دنیای امروز، که با سرعت سرسام‌آور اطلاعات و اخبار مواجه هستیم، رسانه‌ها نقشی بی‌بدیل در شکل‌دهی به افکار عمومی، هدایت واکنش‌های اجتماعی و در نهایت، ارتقاء یا تضعیف تاب‌آوری اجتماعی در بحران ایفا می‌کنند.
تاب‌آوری اجتماعی به معنای ظرفیت یک جامعه برای مقاومت در برابر شوک‌ها، سازگاری با تغییرات و بازیابی پس از حوادث و بلایا است. این مقاله به تحلیل محتوای رسانه‌ای در مواجهه با بحران‌ها می‌پردازد و تأثیر آن را بر واکنش‌های جامعه مورد بررسی قرار می‌دهد.
رسانه به مثابه شمشیر دو لبه در بحران
رسانه‌ها، اعم از تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، و به ویژه رسانه‌های اجتماعی، در دوران بحران می‌توانند هم نقش سازنده و هم مخرب داشته باشند.
از یک سو، با اطلاع‌رسانی صحیح، شفاف و به‌موقع، می‌توانند به جامعه در درک وضعیت، کاهش اضطراب و بسیج منابع کمک کنند.
از سوی دیگر، با انتشار اخبار نادرست، شایعات، یا تمرکز بیش از حد بر جنبه‌های منفی و فاجعه‌بار، می‌توانند به افزایش ترس، ناامیدی، بی‌اعتمادی و در نهایت، تضعیف تاب‌آوری اجتماعی منجر شوند.
ابعاد مختلف نقش رسانه‌ها در بحران
اطلاع‌رسانی و آموزش
یکی از مهم‌ترین وظایف رسانه‌ها در بحران، اطلاع‌رسانی دقیق و موثق است. این شامل ارائه دستورالعمل‌های ایمنی، اطلاع‌رسانی درباره وضعیت بحران، منابع کمک‌رسانی و نحوه دسترسی به خدمات اضطراری می‌شود.
رسانه‌ها همچنین می‌توانند با آموزش عمومی در مورد نحوه مقابله با بحران‌ها، آمادگی جامعه را افزایش دهند. برای مثال، در زمان شیوع بیماری، اطلاع‌رسانی در مورد راه‌های پیشگیری، علائم بیماری و مراکز درمانی، نقشی حیاتی در کنترل وضعیت دارد.
مدیریت هیجانات و کاهش اضطراب
بحران‌ها معمولاً با سطوح بالای اضطراب، ترس و سردرگمی در جامعه همراه هستند. نحوه پوشش رسانه‌ای می‌تواند این هیجانات را تشدید یا تعدیل کند.
اخبار هراس‌افکن، تصاویر دلخراش و گزارش‌های اغراق‌آمیز می‌توانند به ترس و واکنش‌های نامناسب دامن بزنند. در مقابل، گزارش‌های آرامش‌بخش، تمرکز بر اقدامات امدادی و نشان دادن نمونه‌های تاب‌آوری و همبستگی اجتماعی می‌تواند به کاهش اضطراب عمومی و تقویت حس امیدواری کمک کند.
بسیج اجتماعی و همبستگی
رسانه‌ها می‌توانند با برجسته کردن تلاش‌های داوطلبانه، کمک‌های مردمی و همبستگی اجتماعی، حس مسئولیت‌پذیری و مشارکت عمومی را تقویت کنند.
انتشار داستان‌های موفقیت‌آمیز در مواجهه با بحران، معرفی قهرمانان محلی و تشویق به اقدامات جمعی، می‌تواند به بسیج منابع انسانی و مالی برای مقابله با پیامدهای بحران کمک کند و حس “ما می‌توانیم” را در جامعه تقویت کند.
مقابله با شایعات و اطلاعات غلط
در دوران بحران، شایعات و اطلاعات غلط به سرعت در جامعه، به ویژه در رسانه‌های اجتماعی، منتشر می‌شوند. این شایعات می‌توانند به بی‌اعتمادی به نهادهای رسمی، گمراهی عمومی و حتی ایجاد هرج و مرج منجر شوند.
رسانه‌های مسئولیت‌پذیر باید با راستی‌آزمایی اخبار، افشای شایعات و ارائه اطلاعات صحیح از منابع معتبر، به مبارزه با این پدیده بپردازند.
مسئولیت‌پذیری و نظارت
رسانه‌ها به عنوان چشم و گوش جامعه، نقش مهمی در نظارت بر عملکرد نهادهای مسئول در بحران ایفا می‌کنند.
طرح سوالات مهم، انتقاد سازنده از کمبودها و پیگیری مطالبات مردم، می‌تواند به بهبود عملکرد مسئولان و افزایش پاسخگویی آن‌ها منجر شود. این نقش نظارتی، به نوبه خود به افزایش اعتماد عمومی و تقویت تاب‌آوری جامعه کمک می‌کند.
تأثیر محتوای رسانه‌ای بر واکنش‌های جامعه
تحلیل محتوای رسانه‌ای در دوران بحران نشان می‌دهد که نحوه ارائه خبر و اطلاعات، تأثیر مستقیمی بر واکنش‌های شناختی، عاطفی و رفتاری جامعه دارد:
- تمرکز بر قربانیان در برابر قهرمانان: در حالی که گزارش قربانیان بحران ضروری است، تمرکز صرف بر جنبه‌های منفی می‌تواند حس درماندگی را القا کند. برجسته کردن داستان‌های نجات، تاب‌آوری و کمک‌رسانی، می‌تواند الهام‌بخش باشد و حس امید را تقویت کند.
- استفاده از زبان و تصاویر: استفاده از زبان هیجانی و تصاویر گرافیکی دلخراش، می‌تواند تروما و اضطراب را در بین مخاطبان افزایش دهد. در مقابل، استفاده از زبان محترمانه و تصاویر مناسب، می‌تواند به حفظ آرامش روانی جامعه کمک کند.
- تکرار بیش از حد اخبار منفی: پوشش مداوم و تکراری اخبار بد بدون ارائه راهکار یا امید، می‌تواند به فرسودگی روانی و بی‌تفاوتی در جامعه منجر شود.
- تأکید بر راه حل در برابر مشکل: رسانه‌هایی که علاوه بر گزارش مشکل، بر راه حل‌ها، پیشرفت‌ها و اقدامات مثبت نیز تمرکز می‌کنند، به جامعه کمک می‌کنند تا به جای غرق شدن در مشکل، به سمت حل آن گام بردارد.
توصیه‌هایی برای رسانه‌ها جهت ارتقاء تاب‌آوری اجتماعی
برای اینکه رسانه‌ها بتوانند نقشی مثبت در ارتقاء تاب‌آوری اجتماعی ایفا کنند، رعایت نکات زیر ضروری است:
- دقت و صحت در اطلاع‌رسانی: قبل از انتشار هرگونه خبر، از صحت آن اطمینان حاصل کنید و منابع معتبر را ذکر نمایید.
- پرهیز از هیجان‌زدگی و اغراق: از ادبیات و تصاویری که باعث وحشت یا ناامیدی می‌شوند، خودداری کنید.
- تمرکز بر راه حل‌ها و امیدآفرینی: علاوه بر گزارش مشکلات، به راهکارهای موجود، پیشرفت‌ها و نمونه‌های تاب‌آوری نیز بپردازید.
- تسهیل گفت‌وگو و مشارکت: فضایی برای گفت‌وگوهای سازنده، تبادل تجربیات و مشارکت عمومی فراهم کنید.
- آموزش عمومی: از فرصت بحران برای آموزش جامعه در مورد نحوه مقابله با آن در آینده استفاده کنید.
- مسئولیت‌پذیری در قبال سلامت روان جامعه: به پیامدهای روانی محتوای خود بر مخاطبان آگاه باشید.
نتیجه‌گیری
رسانه‌ها در دوران بحران، قدرت فوق‌العاده‌ای در شکل‌دهی به واکنش‌های جامعه و تعیین سطح تاب‌آوری اجتماعی دارند. با اتخاذ رویکردی مسئولانه، اخلاق‌مدار و سازنده، رسانه‌ها می‌توانند به منبعی ارزشمند برای آمادگی، آرامش، همبستگی و بازیابی جامعه در برابر حوادث و بلایا تبدیل شوند.
این نقش حیاتی، مسئولیت سنگینی را بر دوش خبرنگاران، سردبیران و تمامی دست‌اندرکاران صنعت رسانه می‌گذارد تا در مواقع بحرانی، چراغ راهی برای جامعه باشند و نه عاملی برای تشویش و ناامیدی.
